Yapraklarında nikotin alkaloiti bulunması nedeniyle esas olarak keyif bitkisi olarak kullanılan tütün ayrıca tıbbi amaçlarla, kolonya, selüloz üretimi, vitamin eldesi ve esans yapımı gibi amaçlara da hizmet ediyor.

Tütün Nasıl Bir Bitkidir?

Kazık köklü, tek yıllık, yazlık bir bitki olmasına rağmen tropikal koşullarda çok yıllıktır. Ekimden hasada kadar ortalama 6 aylık bir periyotta yetiştirilir. Yaprak formu, sap ve köklerinin derinliği tütün tiplerine, çeşitlerine göre değişir. Kendine döllenen bir bitkidir. Tohumları çok küçüktür ve %32-42 oranında yağ içermektedir. Yağı yarı kuruyan özelliktedir, sanayide değerlendirilebilir.

Tütün Bitkisinin Tarihi Nasıldır?

Tütün, yeni kıta keşfi öncesi Kızıldereliler tarafından tanınıyordu ve pipoya benzer bir araç ile önemli törenlerinde tütünü kullanıyorlardı. Yenidünya orijinli bir bitki olup Orta Amerika ve Meksika’da kültüre alınmıştır.  Avrupa’da ise ilk olarak İspanya’da 1535 yılında tütün tarımı başlamıştır. İngiltere başta olmak üzere Kraliyet botanik bahçelerinde tütün bitkisi kullanımı yaygınlaşmıştır.

Kullanım amaçlarına göre tütünün tipleri vardır. Bunların bazıları Sigaralık, puroluk, enfiyelik(öğütülmüş yaprakların burundan çekilmesi) ve çiğnemedir. Kullanım amaçlarını belirleyen şey tütünün tipi ve kurutma şekilleridir. Bu metodlar ise suni yolla, havada, güneşte, ateşte kurutulan tütünlerdir.

Sigaralık Tütün Tipleri Var mıdır?

Evet, sigaralık tütün tipleri, dolguluk ve kalite tip tütün olarak ikiye ayrılıyor. Dolguluk tütünler adından da anlaşılacağı üzere sigaranın asıl hacmini oluşturan tütünlerdir. Dolguluk tütünler tek başlarına harmanlanmazlar, mutlaka kalite tip tütünler ile karıştırılmaya ihtiyaç duyarlar, bu nedenle dünya tütün ticaretindeki yerleri önemlidir. Kalite tip tütünlerin ise tek başlarına harmanı yapılabilir. Bunlar koku, aroma, şeker ve tat açısından yüksek oranı olan tiplerdir.

Sigara Yapımında Kullanılan Harmanlar Nelerdir?

Dünyada tütünün Amerikan, Avrupa ve Oryantal harmanı olarak üç tip harmanı söz konusudur.

Amerikan harmanında kalite ve dolguluk tütünler belli oranlarda harmanlanır, en önemli özelliği alkol ve esans(yağ) gibi katkı maddelerinin bulunmasıdır. Bağımlılık yapıcı özelliktedir (Örneğin Marlboro).

Anglo-sakson dediğimiz Avrupa harmanında sadece dolguluk tütünden elde edilirdi fakat farklı bölgelerin tütünleri kullanılırdı. Çok sert aromalıydı ve katkı maddesi kullanımı yaygın değildi. Şu anda yerini Amerikan harmanına kaptırmıştır.

Oryantal harmanında ise farklı bölgelerdeki kalite tip oryantal tütünlerin tek başına harmanının yapılmasıyla elde edilir. Katkı maddesi kullanılmaz. Türkiye, Rusya, Ortadoğu ve Balkanlar’da yaygın olarak kullanılan bu harman şu anda yerini Amerikan harmanına kaptırmak üzeredir.

Türkiye’deki Tütünler Nelerdir?

Kısaca bahsetmek gerekirse Karadeniz, Marmara, Ege, Doğu ve Güneydoğu Anadolu tütünleri olmak üzere 4 bölgenin tütünleri vardır ve bunlar da kendi aralarında alt gruba ayrılır.

Karadeniz tütünlerinden Trabzon-Artvin tütünleri iri yapraklı ve ince dokuludur. Nikotin oranları yüksektir, harmanlara sertlik vermek amacıyla katılırlar. Samsun-Canik tütünleri dünyanın en aromalı tütünüdür. Bafra tütünleri dünyanın en tok tütünleridir. Tok dememizin nedeni şeker ve nikotin oranlarının oldukça dengeli olmasıdır. Taşova tütünleri hem tokluk hem de yavaşlık vermek için harmanlara katılır. Yavaşlık ise tütün kullanımındaki yanmanın dengeli olmasıdır.

Ege tütünleri koku ve tat verme amaçlı harmanlara katılır. Bu tütünler oryantal tip(şark tipi)  tütünlerini temsil eder.

Marmara tütünlerinin özelliği Karadeniz ve Ege tütünleri arasındadır. Harmana tokluk ve yavaşlık verirken yetiştirilmesi Samsun tütünleri gibidir.

Doğu ve Güneydoğu Anadolu tütünleri ise iri yapraklıdır, harmanlara tokluk verir ve Trabzon tütünleri gibi yetiştirilir.

Tütün Bitkisi Nasıl Bir Çevreye İhtiyaç Duyar?

Tütün tiplerine göre değişiklik gösterse de yetişme döneminde dona karşı hassastır. Gelişme için ortalama 25 derece sıcaklığa ihtiyaç duyar. Çimlenme için ise bu rakam 13-15 derecenin üstüdür.

Dolguluk tip tütünlerin, aromatik tütünlere göre sıcaklık isteğinin daha fazla olduğunu, yerli tütünlerimiz için Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgesi tütünlerinin sıcak bölge tipleri olduğunu söyleyebiliriz. Dolguluk tütünler sulanarak nemli şartlarda yetiştirilebilirken kalite tip tütünler sulanmadan ve hafif, su tutmayan derinliği az olan topraklarda yetiştirilebilir. Puroluk tütünler ise kuvvetli, orman açması topraklardan ve çok nemli, tropikal koşullardan hoşlanır.

Tütün Bitkisinin Besin Elementlerine Olan Tepkisi Nasıldır?

Öncelikle azota karşı çok hassas olduğunu söyleyelim. Azot noksanlığında ya da fazlalığında hemen kendini belli eder.

Besin elementlerine olan isteği ise dolguluk ya da kalite tip gibi tütün tiplerine göre değişir. Kalite tip tütünde verimden ziyade kalite önemlidir. Bunun için azotlu gübreleme yapılmaz ya da çok az yapılır. Çünkü azot nikotin oranını arttırır, şeker oranını azaltır, buna bağlı olarak kaliteyi düşürür. Toprak analizine göre değişmekle birlikte saf olarak dekara 4-5 kg azot yeterlidir. Fakat dolguluk ve puroluk tip tütünlerde önemli olan verimdir, burada azotlu gübre kullanmaktan çekinmemeliyiz.

Fosforun verimden ziyade kaliteyi etkileyen bir tesiri vardır. Aynı zamanda azot fazlalığının olumsuz etkilerini de giderebileceği için genelde dekara saf olarak 3-4 kg fosfor kullanımı önerilir.

Potasyum, bitkinin stres gibi olumsuz çevre koşullara karşı direncini arttırır, tütünün en fazla topraktan kaldırdığı besin elementidir. Fosforun alınabilirliğini arttırır. Şeker oranını arttırıp nikotin oranını azalttığı için kalite ile ilişiği vardır. Ülkemizin yıkanan, zayıf olan topraklarında dekara saf olarak 4-5 kg civarında, değişen oranlarda potasyum uygulaması yapılabilir.

Tütün Bitkisi Arka Arkaya Yetiştirilebilir mi? Tütünden Önce Hangi Bitkiler Ekilirse Sakıncalı Olur?

Evet, tütün üst üste yetiştirilmesinde sakıncası olmayan nadir bitkilerden birisidir( Çok ekstrem hastalık ve zararlı bulunduğu durumlar hariç). Toprağı fazla yormaz ve toksik madde salgılamaz. Tütün yetiştirilen topraklar genelde fakir topraklar olduğu için monokültür dediğimiz aynı bitkinin uzun yıllar yetiştirilebildiği bir tarım sistemine sahiptir. Yine de her türlü üründen sonra yetiştirilebilir ama önceden ekilen bitkinin baklagil olması tütünün etkileyebilir. Çünkü baklagiller toprağa fazlaca azot bırakır ve bu azot tütünün nikotin oranını yükseltir.

Tütün Bitkisinde Toprak İşleme ve Ekim Nasıl Olmalı?

Toprak işlemesi diğer bitkilerde olduğu gibidir fakat yüzlek ve eğimli topraklarda erozyona neden olmayacak şekilde sürüm yapılmalıdır. Böyle alanlarda derin sürüm bahara bırakılmalıdır.

 Tütün bitkisini doğrudan tarlaya ekemiyoruz çünkü tohumları çok küçüktür, bitki sıklığı ve düzenli çıkış sağlanamıyor. Aynı zamanda çıkışı zayıf ve ilk zamanlarda hastalığa vs. çok duyarlıdır. Tütün önce fideliklerde ekilir, daha sonra tarlalara dikilir (şaşırtılır). Bu nedenle fideliğin ayrı, tarlanın ayrı hazırlanması gerekir. Fide yetiştiriciliğinde çoğunlukla kum, ahır gübresi ve toprakla hazırlanan seddeler kullanılır, buna yastık diyoruz. Fideliğin alt kısmına sönmemiş kireç ya da ahır gübresi kullanılır, bu nedenle oluşturduğumuz yastığın sıcaklığı yükseltilir. Özellikle at gübresi bu açıdan olumlu sonuç verecektir. Bu sayede daha erken ekim yapılabilir. Bazı bölgelerde fidelikler çeşitli araçlar ile örtülebilir.

Fidelik alanına ekilecek tohumlar kül, kum ya da su ile karıştırılarak 1 m2’ye 10-15 g tohum gelecek şekilde ekilmelidir. Tarlaya dikimden 1,5-2 ay kadar önce tohumlar fideliğe ekilmelidir. 5 m2 fidelik, 1 dekar arazi için uygundur. Ekim zamanı Şubat ayından Nisan ayının başına kadar (Doğu Anadolu bölgesi civarı) değişir. Belli zaman aralıklarında sulama ve suda eritilmiş gübre verilir. Erken gelişen fideler fidelikten uzaklaştırılır. Fideler parmağa dolandırıldığında kırılmıyorsa artık tarlaya şaşırtma zamanı gelmiş demektir. Sabah erkenden çekilen fideler aynı gün içinde tarlaya dikilir. Dikime kadar nemli ortamda muhafazan edilebilir. Dikim işlemi Ege ve Marmara bölgelerinde Mart sonu-Nisan başı gibi yapılabilir. Dikim, açılan sıra üzerindeki çukurlara yapılır. Dikim sıklığı tütün tiplerine göre değişir. Sıra arası ve sıra üzeri mesafeleri sırasıyla Ege tütünlerinde 40x15-20, Samsun tütünlerinde 50x15-20, Trabzon ve Güneydoğu Anadolu tütünlerinde 60-70x20-30 cm olarak dikilir.

Tütün Bitkisinin Bakımı Nasıldır?

Dikimden 15-20 gün sonra çapalama yapmak yeterlidir fakat gerekli olursa bir çapa daha yapılabilir.

Sulama konusunda kalite tip tütünler sulanmadan yetiştirilebilir. Karadeniz tütünleri ise bölgedeki yağış gereği sulanmadan yetiştirilebilir. Dolguluk ve puroluk tütünler sulanmalıdır.

Tütüne özel olarak yapılan işlemlerden birisi de dip sıyırma ve tepe almadır. Dip sıyırma, kalite tip tütünlerde ekonomik değeri bulunmayan dip yaprakların alınarak havalanmanın sağlanması işlemidir. Tepe alma ise dolguluk tip tütünlerde yaprak büyüklüğünü ve verimi arttırmak amacıyla bitkinin üst kısmının kesilmedi işlemidir.

Tütünün Hasadı ve Ambalajlanması Nasıldır? Tütün Alımları Hakkında Neler Söyleyebiliriz?

Tütünün alt yaprakları solmaya başladıysa ve yaprak yüzeyinde olgunluğa dair lekeler oluştuysa hasat gelmiş demektir. Yaprakları kırdığımızda yaprağın orta damarından tok bir kırılma sesi gelecektir. Bir hasatta kırılan tütün yapraklarına el denir ve bunlar birbirinden ayrılarak farklı farklı kurutulup ambalajlanır. Kalite tip tütünler birkaç defa hasat edilir. Dolguluk tip tütünler ise bir veya iki defa hasat edilebilir.  Üçüncü tip hasat şekli ise hasat öncesi hafif sulayıp bitkiyi köklerinden söküyoruz, yapraklar birkaç gün bitkinin üzerinde kalarak soluyor ve o arada bitkinin içindeki azotlu maddeler nikotine dönüşüyor. Bu dönemde nikotin oranı artıyor. Pipoluk, tömbeki tütünlerde bu uygulanabilir.

Hasadı yapılan tütünler dizilir, soldurulur, kurutulur tavlama ve denkleme (Ambalaj) işlemi yapılır, daha sonra alıcıya teslim edilir. Dizme işlemi, kurutma amacıyla hasat edilen tütünlerin üst kısmındaki orta damardan iğne ile ipe dizilmesidir. Kurutma işlemi de tütün tiplerine göre değişir. Suni kurutma, uzun sürede gölgede kurutma ya da kalite tip tütünlerde olduğu gibi açık havada 20-25 günde yapılan kurutma gibi şekilleri vardır.

Kalite tip tütünler dizme sonrası doğrudan güneşe çıkartılmaz, birkaç gün gölge ve kısmen güneşte tutulur ve buna soldurma denir. Kurutulan tütünlerin nem oranı çok önemlidir çünkü kır-ılma olursa kalitesi ve buna bağlı olarak ekonomik değeri düşer. Bu nedenle nem oranının % 18-20 olması gerekir. Ambalajlanma öncesi belki dikkatli olarak su püskürtme işlemi yapılabilir. Sonra belli miktarlarda preslenir, maksimum 2 ay durduktan sonra denklenir (25 kg ağırlığında) yani ambalajlanır.

Tütünün Fiyatlandırması Nasıldır?

Kaliteli tütüne yüksek fiyatların verildiği ‘’Baş Fiyat Politikası’’ esas alınıyor ve ‘’ Amerikan Grad’’ denilen bir sınıflandırma uygulanıyor. Tütün alımları 5 sınıfta değerlendiriliyor ve bunların en değerlisi A Grad’dır. Her sınıfta fiyatlar neredeyse yarıya düşerek azalıyor. Son sınıf ise Kırık’tır. Tütün satış sırasında eksperlere incelettirilir ve uzmanlar tütünün içindeki sınıflamaya bağlı olarak ödenecek fiyatı belirler.

Tüm üreticilerimize bereketli günler diliyorum.