Antepfıstığının Tarihi Geçmişi

Ana vatanı Ortadoğu ve Orta Asya'ya dayanan antepfıstığının ülkemizde bu şekilde isimlendirilmesinin sebebi ilk fıstık işletmelerinin bu ilimizde ortaya çıkmış olmasıdır. 2017 itibarıyla dünyanın en büyük antepfıstığı üreticisi, toplam üretimin yarısını sağlayan İran’dır. İran’ı ABD, Çin, Türkiye ve Suriye izlemektedir.

Yapılan arkeolojik kazılarda antepfıstığının Milattan Önce 7000'li yıllarda tüketildiğine dair bulgulara ulaşılmıştır. Antepfıstığı, Güneydoğu Anadolu Bölgesinin en önemli meyve türüdür. Eski çağlarda kral sofralarına girmiştir.

Antepfıstığının günümüzde yetiştirilen formu ise Tunç Çağı (Milattan Önceki 3000-1000 'li yıllar arası) kökenli olup, soyu Özbekistan'ın bulunduğu coğrafyaya dayanmaktadır. 

Hassas bir ağaç olduğu için elle ve özenle toplanması gereken antepfıstığının birden fazla çeşidi vardır. Yetiştiriciliğini anlatmadan önce, ülkemizde hangi çeşitlerin olduğunu bilmeliyiz.

Antepfıstığında Hangi Çeşitler Mevcut? Nasıl Tercih Yapmalıyım? 

Siirt antepfıstığı, antepfıstığı çeşitleri arasında en kaliteli kabul edilebilen çeşit diyebiliriz. Kuru ve sulu olarak da yetiştirilebilen Siirt antepfıstığı, her sene ürün verme potansiyeliyle verimli bir çeşittir. 

En erken olgunlaşan çeşit olarak değerlendirdiğimizde öne çıkan çeşitler arasında Barak Yıldızı antepfıstığı ön plana çıkmaktadır. Genel olarak kısa yazların yaşandığı yayla bölgelerinde yetiştirilir. 

Tabloya baktığımızda göze çarpan diğer önemli çeşit olan Tekin antepfıstığı çeşidi ise, kalitesiyle öne çıkmaktadır. Ekonomik olarak da oldukça kar getirme potansiyeli sağlayan Tekin antepfıstığı, bu açıdan önemli bir antepfıstığı türüdür. En iyi yaz mevsimlerinin uzun ve sıcak olduğu bölgelerde yetişmektedir. 

Antepfıstığında erkek ve dişi çiçekler ayrı ayrı ağaçlar üzerinde bulunur (üst soldaki dişi, sağdaki erkek çiçektir). Mutlaka sorulması gereken bir sorudur. Çeşit tercihi yaparken, uygun olacak tozlayıcı çeşidinde bahçemizde olmasına dikkat etmemiz gerekiyor. 

Antepfıstığı Ağacı Hangi Yapıdaki Topraklarda ve İklim Koşullarında İyi Yetişebilir?

Antepfıstığı ağacı toprak isteği bakımından çok seçici değildir. Drenaj sorunu kötü olan, havalanması yetersiz düşük topraklarda iyi yetişmez. 

Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nde; kayalık, taşlık, çok sığ, organik besin içeriği düşük, besin maddelerince yetersiz ve kireçli topraklarda yetiştiriciliği yapılmaktadır. Bu kadar kötü koşullara sahip topraklarda bize gelir getiren bir bitkinin olması büyük nimettir. Kıymetini bilmemiz gerekir ve uzun vadeye yatırım yapmamız gerekir. Toprak seçiciliğinin az olması, her zaman böyle topraklar tercih edilmeli şeklinde anlaşılmamalıdır. Verimliliği yüksek topraklarda hem gelişmesi daha iyi hem de verimi yüksek olur. 

Antepfıstığında meyvelerin olgunlaşması için yaz aylarında yüksek sıcaklığa ihtiyaç vardır. Bu istek karşılanmazsa meyve içini tam dolduramaz, meyvede çıtlama olmamakla birlikte kavlatma sorunu da ortaya çıkmaktadır. Bu nedenle Güneydoğu Anadolu Bölgesi dışında yer alan bahçelerde, Ekim ayına kadar meyvenin olgunlaşmadığı hala yeşil kaldığını görmekteyiz.

Antepfıstığı, sıcaklığa ne kadar ihtiyaç duysa da kışında yeteri kadar soğukluğa ihtiyacı vardır. Yani belli bir dönemi düşük sıcaklıkta geçirmesi gerekmektedir. Yeterince soğuk bir dönem oluşmaz ise; çiçek tomurcukları patlamamakta, patlasalar bile dişi çiçekler polen kabul edemeden dökülmektedir.

Antepfıstığı çeşitleri arasında soğuklanma ihtiyacı bakımından en az soğuklama ihtiyacı olan çeşit Uzun çeşidi iken en fazla soğuklama ihtiyacı duyan çeşitler Kırmızı ve Ohadi çeşitlerdir. Düşük rakımlı yerlerde Kırmızı ve Ohadi çeşitleri tercih edilmemelidir. 

Antepfıstığı Ağacının Kök Yapısı Nasıl?

Antepfıstığı ağacının besin elementlerini üst topraktan, suyu ise toprağın derinliklerinden almasını sağlayacak şekilde bir kök yapısına sahip olması, zorlu toprak şartları ve kurak koşullara uyumunu sağlayan önemli bir özelliğidir.

Antepfıstığında Çiçek ve Meyve Dökümleri Neden Olur?

Dişi çiçek ve küçük meyve dökümleri; dişi çiçek kurullarının uçlarının kıvrılarak tamamen dökülmesi şeklinde görülen salkım silkmesi ve salkım üzerinde gelişemeyen meyvelerin dökülmesi olarak görülen salkım seyrelmesi olmak üzere iki şekilde olmaktadır. Bahçelerde bu şekilde kaybedilen çiçek ve küçük meyve kaybı yaklaşık %65'e ulaşmaktadır. Kayıpların bir kısmı çevre faktörlerinden, bir kısmı da ağacın özelliklerinden kaynaklanmaktadır. 

Salkım Silkmesi ve Salkım Seyrelmesi Nedir? Nasıl Olur?

Salkım silkmesi, hemen çiçeklenme döneminin sonrasında görülür. Çiçek sepetine polenlerin ulaşamaması ya da polenin çimlenememesi veya olumsuz hava koşullarından dolayı salkım silkmesi oluşur.  

Salkım silkmesi ve salkım seyrelmesinin en önemli nedeni erkek ağaç sayısındaki yetersizlikten dolayı dişi çiçeklere polen ulaşamamasıdır. Bir diğer önemli neden ise erkek ağaç olsa bile dişi ve erkek ağaçların çiçeklenme dönemlerinin birbirine uygun olmamasıdır.  Birçok bahçede erkek ağaçların dişi ağaçlardan daha önce polen saçması nedeniyle polenler dişi çiçeğe ulaşmamaktadır. 

Salkım silkmesine neden olan diğer önemli unsur hava şartlarıdır. Çiçeklenme döneminde yaşanan don veya çiçeklenme sonrası yaşanacak yüksek sıcaklıklardır. Antepfıstığı dişi çiçekleri -1°C sıcaklıkta 2-3 saat kaldığında %60'dan fazlası ölmektedir.  Aynı şekilde döllenme sonrası yüksek sıcaklıkların görülmesi de salkım silkmesine neden olur. Yüksek sıcaklığın görüldüğü bu dönemlerde sulama yapılırsa eğer bu kayıplarda azalma sağlanır.

Tam olgun hale gelmemiş meyvelerin dökümüne de salkım seyrelmesi denilmektedir. 

Bahçe Tesisinde Nelere Dikkat Etmek Gerekir?

Başlangıçta bulunduğumuz bölgeye, rakıma ve toprak yapısına uygun olan antepfıstığı çeşitlerini ve bunları yeteri miktarda tozlayacak sayıda uygun tozlayıcı çeşit bulundurmalıyız. Aldığımız antepfıstığı fidanlarının sertifikalı olmasına dikkat etmeliyiz. 

Dikim aralığı olarak da sıra üzeri 7 metre sıra arası 8 metre olacak şekilde tercih edilmelidir.  Dikim sonrasında mutlaka (fidanların rüzgara maruz kalıp kök bölgesinin hava almaması ve fidanların kurumasının önüne geçmek için) en az 2 yada 3 lü kazıklar çakıp bez ile bağlamalıyız. Böylece toprağa sabitlemiş, fidanlarımızı desteklemiş oluruz.

Arazimizde kullanacağımız gübrelerin oranlarını, yapılacak toprak tahlil sonuçlarına göre karar vermeliyiz. Fidanların iyi bir gelişimi için iyi bir beslenmeye ihtiyacı olacaktır. Bununla birlikte fidan dikimini yaptığımız arazinin temizliğine, tesviyesine dikkat etmeliyiz. Fidanlar için açılan çukurun derinliği 60 cm, genişliği de 40 cm den az olmayacak şekilde hazırlanmalıdır.

Fidan dikiminden sonra verilecek olan can suyunun fidanın kök boğazına gelmemesine dikkat etmeliyiz.

Dikilen Anaç Fidanlar Ne Zaman Aşılanmalı?

Diktiğimiz aşısız fidanların gelişme durumlarına göre sulu arazilerde dikimden 1 yıl sonra, kuru arazilerde ise dikimden sonraki 2. veya 3. yılda aşı yapılmalıdır. Aşı yapmasını bilmiyor iseniz bu işin ehli kişilere yaptırınız. Antepfıstığı bahçelerinde aşılama "T Göz Aşısı" tekniğiyle yapılmaktadır.

Aşı yapıldıktan 5-6 yıl sonra bahçe de artık mahsul görmeye başlanacaktır. 

Antepfıstığında Budama Ne Zaman Yapılmalı?

Budama mutlaka ağaçlar sonbaharda yaprağını döktükten sonra yapılmalıdır. Geç kalma endişesi ile yağışlı, donlu günlerde budama yapılmamalıdır. Yapılan düzenli budamalar sonucu ağacın ekonomik ömrü uzamaktadır. Ağaçlar üzerinde hastalıklı yada kurumuş dallar her yıl budanarak temizlenmelidir. 

Budanmayan ağaçlarda zamanla verim kaybı düşer, düzensiz dallanmalar olur ve ağaç artık çalı formuna dönüşür. 

Antepfıstığı Bahçelerinde Toprak İşleme Nasıl Olmalı?

Antepfıstığı ağacının kök yapısını bilerek, uygun şekilde toprak işlenmelidir. Unutmamalıyız ki ağacın kök kısmı sadece tek bir yöne doğru yönelmez. Derine ve yanlara doğru köklerin uzadığını unutmayalım. Bahçemizde yapacağımız derin sürüm şeklindeki toprak işleme, ağacımızın yanlara doğru uzamış olan köklerine zarar verebilir. Bu yüzden derin sürüm yapmaktan kaçınmalıyız.

Ayrıca toprak işleme yaparken kesinlikle ağacın yaşam alanı dediğimiz gövdesinin altında kalan çember şeklindeki alana çapa yapmamalıyız.

Antepfıstığında "Var Yılı", "Yok Yılı"

Antepfıstığında ağaçların verimleri her sene aynı oranda olmaz. Veride yıllara göre görülen bu farklılıklara (yıllık ürün dalgalanması) periyodisite denir. Halk dilinde "var yılı, yok yılı" olarak da isimlendirilir. Yıllık ürün dalgalanması sadece antepfıstığında değil diğer meyve ağaçlarında da görülür. Zeytin, fındık, limon gibi.

Periyodisitenin ilk göstergesi, sürgünler üzerinde çiçek verecek tomurcukların oluşmamasıdır. Aslında iyi bir bakım ve beslenme periyodu ile her sene iyi mahsul kaldırılabilir. "Yok yılı" denilen, mahsulün oluşmadığı sene aslında bir önceki sene ağaç yetersiz beslendiği için bir sonraki senenin meyve gözlerini oluşturacak gücü bulamaz. 

Antepfıstığında Verim Nasıldır?

Siirt, Tekin ve Ohadi çeşitleri çerezlik olarak kullanıma uygun çeşitlerdir. Bu çeşitler diğer çeşitlerden 2-3 yıl daha erken meyve vermeye başlar ve bir dekardan alınan verim diğer çeşitlere göre %25 daha fazladır. 

Sulu koşullarda;  Siirt 262 kg/dekar, Uzun 179 kg/dekar
Kuru koşullarda; Siirt 103 kg/dekar, Uzun 59 kg/dekar olarak veriler elde edilmiştir. 

Antepfıstığında Hasat Zamanını Nasıl Saptayabiliriz?

Antepfıstığında taze kırmızı kabuk, tohumun kemikleşmiş dış kabuğundan kolayca ayrılmaya başlarsa, yani kolayca kavlarsa meyve olgunlaşmış demektir. Bu dönemde meyve rengi değişir ve çıtlamalar başlar. Meyvenin olgunlaştığı bu dönem kuru iç ağırlığı, ham yağ içeriği ve aroması en yüksek dönemdir. 

Antepfıstığında erken dönemde ve geç dönemde yapılan iki hasat zamanı olur. Erken dönemde hasat yapılmasın da amaç meyve içlerinin yeşil ve sanayilik kullanıma daha uygun olmasıdır. Geç dönemde yapılan hasat ise; meyve dış kabuğunun matlaştığı, kırmızı renk alan kabuğun yumuşayarak sert kabuktan kolayca ayrıldığı ve sert kabukta çıtlamanın oluştuğu dönemde yapılan hasattır. 

Antepfıstığı hasadı elle koparılarak yapılmaktadır. Hasada başlamadan önce ağacın altına şilte, branda ya da bezler serilmelidir. Böylelikle meyvelerin toprağa düşmesi engellenmiş olur. Sıyırma ile sallama, sırıkla vurma asla yapılmamalıdır. Bu şekilde hasat dalların yaralanmasına ve gelecek yılın meyvelerini verecek olan karagözlerin (meyve gözleri) dökülmesine neden olmaktadır.  

Kaynakça
tarimorman.gov.tr
turktarim.gov.tr