Hayvansal tüketim yalnızca yiyeceklerle sınırlı değildir. Hayvanlardan elde edilen et, süt, yumurta gibi besinlerin yanında deri, kemik, yün gibi yan ürünler de insanlar tarafından kullanılır.

Koyun kırkma küçükbaşlarda sağlıklı gelişimin olmazsa olmazıdır. Sürüde bulunan koyunlar yazın gelmesiyle birlikte vücutlarında bulunan yünden kurtarılmak için kırkılır. Buradaki amaç koyunun gelişmesini sağlamak, bol verim alarak ve temiz ürün sağlayarak daha karlı koyunculuk yapmaktır.

Koyundan kırkılmış kirli yüne “yapağı” adı verilmektedir. Geniş anlamda ise yapağıyı, kırkım esnasında hayvanların üzerinden gömlek halinde çıkarılan ve bükülüp iplik yapılabilen tüm kıllar olarak tanımlarlar. Yün ise koyunların üstünü kaplayan yapağı gömleğinin kırkılmış, yıkanmış ve temizlenmiş halini oluşturur.

Eski çağlardan beri insanlar soğuktan korunmak için yünden yararlanırlar. İlk insanlar önceleri hayvanın postuna sarınarak soğuktan korunurken, daha sonra bu kıllardan iplik yapmayı ve kumaş dokumayı öğrenmişlerdir. Yün çoğunlukla koyundan üretilirken Ankara tavşanı, Ankara keçisi, deve, Kaşmir keçisi, Peru keçisi, lama ve alpaka gibi hayvanların yününden de yararlanılır.

Zamanla, özellikle yünü için üretilen koyunlar ıslah edilmiş, üstteki kaba ve uzun kıl katmanı yok edilerek yumuşak tüylü koyunlar üretilmiştir.

Koyun Yünü Ne Zaman Kırkılmalıdır?

Yün, iklim koşullarına göre, koyunlar yılda bir ya da iki kez kırkılarak elde edilir. Ülkemizde koyunlar genellikle, ilkbahar sonu, yaz başında ve sonbaharda olmak üzere iki kez kırkılır. Yaz başında kırkılan kış yünü yapağı olarak adlandırılırken bu yünün kılları daha uzun ve ince olur.

Koyun yünü kırkım zamanına bağlı olarak dört ana sınıfa ayrılır. Bunlar genç kuzulardan kırkılan kuzu yünü, ilk yıl kırpılmamış kuzulardan elde edilen kuzu yünüdür. Daha sonraki kırkımlarda elde edilen ana yünü, ölmüş ya da kesilmiş koyun derilerinden kırkılan yünler, kireç ve başka kimyasal maddelere yatırılıp gevşetilir. Bunlar da yolunan deri ya da tabak yünleri olarak adlandırılır. Yünler eğirme ve dokuma için ayrıca sınıflandırılır. Yün ne denli inceyse, ekonomik açıdan o ölçüde değerli sayılır.

Kullanıldığı Alanlar

• Konfeksiyon
• Ev tekstili
• Halıcılık ve döşemecilik
• Tıbbi tekstiller
• Geotekstiller
• Ziraai tekstiller
• Akıllı materyaller
• Koruyucu giysiler
• İzolasyon
• Organik gübre

Yapağı Yağı Nedir?

Yapağı yağı, yapağı foliküllerinde yer alan yağ bezlerinden salgılanır.  Yapağı yağı, yapağı gömleğindeki fitil ve lülelerin oluşumu, lifin çevresel etmenlere karşı korunması, derinin yumuşaması ve yapağının keçeleşmesinin önlenmesinde önemli rol oynamaktadır.  Yapağı yağı, ince yapağılı koyun ırklarında kaba yapağılı koyun ırklarına göre daha fazla bulunmaktadır.  Tasfiye edilmiş yapağı yağına lanolin denir.

Koyun Yününden Elde Edilen Lanolin Nerelerde Kullanılır? 

• Lanolin kolesterol eserlerinin karışımı olup, lüks sabunların, makyaj kremlerinin ve yağlı boyaların üretiminde kullanılmaktadır.
• Güneş yanmasından korunmak için, insanlarda deri üzerindeki çatlaklar, kesikler ve deriyi yumuşatmak için, ayrıca derideki su kaybını bu şekilde %30 azaltır.
• Yüzdeki kırışıklıklar için kullanılır,
• Göz ilaçlarında kullanılır,
• Ruj yapımında ayrıca kuru dudaklar için kullanılır,
• Traş köpüğü için,
• Deriden yapılan ayakkabı veya giysileri parlatmak ve temizlemek için,
• Saç kremi olarak,
• Ayakkabı cilası ve mum yapımında kullanılır.

Ayrıca bu koyun ırklarında yüksek miktarda lanolin vardır?

• Merinos
• Debouillet
• Rambouillet
• Panama
• Booroola Merino
• Icelandic · Columbia
• Corriedale
• Polypay
• Coopworth
• Perendale
• Romney
• Leicester

Koyun Nasıl Kırkılır? Kırkım Yöntemleri Nelerdir ?

Kırklıkla kırkım: Kırklık, yapağı kırkımında kullanılan özel makasa verilen addır. Bu yöntemde koyunlar yatırılır ve ayakları bağlanır. Bağ olarak yapağıdan yapılmış ip kullanılır. Kırklık ile kırkımda, yapağı parçalar halinde makasın iki bıçağı arasına sıkıştırılarak kesilir. Kırklık ile yapılan kırkımdan sonra koyunun vücudu düzgün değildir. Yapağının bir miktarı koyun üzerinde kalır. Koyun derisini kesme oranı makineli kırkıma göre fazladır. Bir kırkıcı ortalama olarak günde 60 koyun kırkabilir. 

Makineli kırkım: Kırkım makineleri, berber saç kesme makinelerinin büyük tipleridir. Hareketlerini değişik enerji kaynaklarından sağlarlar. Sabit ve seyyar makineler vardır. Makineli kırkım daha kısa zamanda olur. Usta kırkıcılar bir günde 100­200 koyunu kırkabilir. Makine yapağıyı deriye daha yakın yerden kırkabilir. Bu yüzden lüle uzunluğu ve gömlek ağırlığı daha fazladır. Makineyle kırkım düzgün olur.  Bu, lülelerin bir örnekliliğini artırır.  Deri yararlanmaları ve ikinci kesimler kırklıkla kırkıma göre çok azdır.

Yapağıya zarar vermeden kolay kırkım için, koyun tutuşla makine kullanma tekniğini bilmek gerekir. Yapağı gömleğini bir bütün halinde çıkarmaya özen göstermeli, parçalamaktan kaçınılmalıdır. Bunu sağlamak için kırkım bir sıra içinde yapılır;

Yerli koyunlar daha hareketli olduklarından bağlanır. Merinos ya da merinos melezleri daha iri ve ağır olduklarından bağlanmaz. Önce göğüs nahiyesinden kırkıma başlanır, sonra kavramlara değin karın altı ve etrafı kırkılır. Bundan sonra sağ arka bacak içi ve dışı, sol arka bacak içi ve dışı kırkılır. Koyun sağ tarafa yatırılır. Sol kalçadan başlanıp önce doğru sırt, yanlar ve boyun kırkılır. Daha sonra koyun kol tarafına yatırılır. Sağ ön nahiyelerden kırkılmaya başlanır ve sağrı nahiyesinde son bulur. Kırkımın bir sıra içinde düzgün yapılabilmesi için kırkımcının uygun yerlerde bulunarak koyunu fazla hareket ettirmemesi gerekir. Kırkım sırasında makine tarafından toplanan yağ ve toz karışımı bıçağın hareketini zorlaştırır. Bu karışımın temizlenmesi için 40°C de sodalı su kullanılmalıdır.

Kırkılan Yapağılar Nasıl Muhafaza Edilir?

Kırkılan yapağı gömleği bir iki defa silkelenip kaba kirleri döküldükten sonra temiz bir yere serilerek havalandırılır. Serilme işleminin tel kafesler üzerinde olması daha uygundur. Eğer nemi varsa iyice kuruyuncaya kadar serili bırakılır.

Havalandırılan gömleğin etek ve bacak kısmındaki çakıldaklar da alındıktan sonra, gömleğin sağ ve sol yanları ortada birleşecek şekilde katlanır. Bundan sonra arkadan başlamak suretiyle öne doğru kıvrılır. Böylece, omuz bölgesi görünen dış kısımda olur. Sarılan gömlekler fazla sıkılmadan çapraz olarak bağlanır. Bağlanan gömlekler renklerine göre ve koç, koyun, toklu, kuzu gibi cinslerine göre ayrılır. Her biri temiz ve rengi çıkmayan çuvallara konur.

Yün Üretimi Hayvanlara Zarar Verir Mi?

Yün, keratinden yani insan saçı ile aynı protein esasından oluşuyor. İnsan saçı gibi, yün de koyun derisi üzerinde büyüyor. Koyunlar genelde yılda bir defa kırkılır ve kırkımdan sonra yün tekrar uzamaya başlar. Genel olarak ayda 6 milimetre uzar ancak bu rakam koyun ırkına, beslenmesine ve ortama bağlı olarak değişkenlik gösterir

Nasıl ki insanların canı saçları kesilirken acımıyor ise, koyunlar da aslında yünleri kırkılırken acı çekmez. Ancak bunun için kırkımı yapacak kişinin işlemi dikkatle, hayvanın derisine zarar vermeden gerçekleştirmesi gerekir. Koyunların yünleri zamanında kırkılmadığında, yapağı önce kabarıyor ve sonra da dökülüyor. Bu da hayvanın vücudunun çıplak kalmasına neden olabiliyor.

Hangi Koyunun Yünü Kalitelidir ?

Merinos başlıca yünü için Yetiştirilen bir koyun ırkıdır. Dünya genelinde birçok cinsi vardır. Bazı ülkelerde et için de yetiştiriciliği yapılmaktadır. Bir koyunun derisinde santimetrekarede 4000 ile 10.000 arasında tüy vardır. Tüyü meydana getiren elyaf sayısı koyunun cinsine ve vücut bölgesine göre değişir. Yetişkin bir merinosun derisinde 20 milyon ile 126 milyon arası tüy bulunur. Yün elyafları ne kadar ince ise o kadar kıvırcık olur.

Bir yün elyafı yaklaşık olarak 20 kilogramlık yükü taşır ve bu esnada boyu %30 nispetinde uzayabilir. Bu koyun ırkı ince, bir örnek, iyi kalitede ve fazla miktarda yapağı vermektedir. Senede bir defa kırkılarak yapağı elde edilir. Merinos yünü, %100 doğal yapıda olup biyolojik olarak çözünebilir ve yenilenebilir özellik taşımaktadır. Merinos yünü, hacimli fakat hafif kumaşları veren doğal bir kıvırcıklığa sahiptir. Isı değişimlerine yanıt verebilme yeteneğine sahiptir. Bu özelliği sayesinde, yün elyafı kendi ağırlığının %35’ine kadar olan nemin (nem buharını) vücuttan uzaklaştırılmasını ve uçmasını sağlamaktadır. Elde edilen yapağısı kaliteli yün kumaşların yapımında da kullanılır.