Hem sütçü hem de etçi sığırlarda verimliliği ve karlılığı etkileyen başlıca faktörlerden birisi de döl verimi yani üreme performansıdır. Hayvanları gebe bırakmak için suni tohumlama yöntemini kullanan çiftliklerde, doğum yapması planlanan hayvanların buzağılama zamanlarının biraraya getirilmesi yetiştiricilerimize kolaylık sağlamasının yanısıra annelerin doğum sürecinin yönetimini de kolaylaştırmaktadır. 

Sığırların döl verimi performansını iyileştirebilmenin ilk şartı kızgınlıkların rutin ve dikkatli bir şekilde belirlenmesinden geçer. Doğru ve etkin bir şekilde yapılan kızgınlık tespiti ile kızgınlıkları kaçırma ihtimali azaltılmakta ve suni tohumlamanın da uygun zamanda yapılmasını yani tohumlama zamanında bir gecikme olmamasını sağlamaktadır. Ancak kızgınlıkların doğru bir şekilde tespit edilememesi ya da yetersiz tespit edilmesi döl veriminde düşüşün yanısıra buzağılama aralığında da uzama ve ekstra sperma maliyetine sebep olmaktadır. 

Östrus (kızgınlık) nedir?

Östrus yani kızgınlık, hayvanın ovulasyonundan (yumurtlamasından) hemen önce bazı fizyolojik ve davranışsal değişikliklerle karakterize bir durumdur. Bu durum cinsel olarak aktif olan ve gebe olmayan dişi sığırlarda, boğalar/düveler veya diğer inekler tarafından aşıma hazır halde olduklarında her 18-24 günde bir ortaya çıkar.

Östrus (Kızgınlık) Belirtileri Nelerdir?

- Üzerine atlandığı zaman hareketsiz durma

- Vulvada ödem

- Vaginal mukozada hiperemi (kanlanma)

- Renksiz/şeffaf ve yumurta akı kıvamında vaginal akıntı

- Kuyruk kaidesinde hayvanın üzerine atlandığına dair izler

- Huzursuzluk, yerinde duramama hali ve sinirlilik

- Yalama, itme

- Bakıcısına yakın davranışlar sergileme, yanında durma

- Diğer hayvanların üzerine atlamaya çalışma

- Genital (arka) bölgesini koklama

- Kafasını yukarı kaldırma 

- Kızgınlığın görülmesinden 1-3 gün kadar sonra kanlı ve yoğun mukuslu (sümüksü) akıntı

- İştahsızlık

- Süt veriminde düşüş

Birden fazla hayvan aynı anda kızgınlık gösterdiği zaman belirtiler yanlış yorumlanabilmektedir. Yukardaki belirtilerin içerisinde bir hayvanın kesin olarak kızgınlıkta olduğunu gösteren en güvenilir bulgu ‘’üzerine atlandığı zaman hareketsiz durma’’ ve hayvanın aşıma izin vermesidir. Bu bulgu dünya çapında ‘’standing reflex’’ olarak bilinmektedir. ve hayvanların cinsel açıdan en fazla aktif oldukları dönemdir. Kızgınlıkta olan bir hayvan, üzerine atlayan hayvan dolayısıyla ya hareketsiz şekilde durur ya da üzerine binen yükten ötürü hafifçe ileri doğru hareket eder. Bir hayvan üzerine atlamaya çalıştığında hızlıca hareket edenler gerçek manada ‘’kızgın’’ olarak değerlendirilmez. Ayakta durma davranışının tam anlamıyla gerçekleşebilmesi için, hayvanların açık bir şekilde etkileşimde olması gerekir.

Kızgınlıktaki hayvanlar hangi hormonun etkisi altındadır? 

Kızgınlıkta olma durumu hayvanın kanındaki östrojen hormonunun yüksek olmasından, progesteron yani gebeliğin devamını sağlayan hormonun düşük düzeyde olmasından kaynaklanır.

Ancak bazen gebeliğin erken döneminde, gebeliğin sonuna yaklaşırken veya yumurtalıklarında folliküler kistleri olan hayvanların da benzer hormonal değişiklikler ve kızgınlık belirtilerini gösterebileceklerini unutulmamamız gerekir. 

Kızgınlık ne kadar sürer?

Kızgınlıktaki hayvanların ayakta durma süresi ortalama 15 ila 18 saat arasında değişkenlik gösterirken kızgınlık döneminin tamamı 8 ila 30 saat arasında değişir. Kızgın bir hayvan kızgınlık dönemi boyunca 20 ila 55 kez aşılabilir. Her bir aşım ise 3 ila 7 saniye arasında sürer. 

Ne kadar süre boyunca kızgınlıkları takip etmeliyim?

Kızgınlık gözlemleme sıklığı ve kızgınlığın etkili-doğru şekilde belirlenmesi arasındaki ilişkinin değerlendirildiği bilimsel araştırmalar sonucunda, günde bir kez yapılan gözlemle kızgınlık etkinliği oranının %60 oranında olduğu, günde iki kez yapılan gözlemle %80, günde üç kez yapılan gözlemle %90, günde 4 kez yapılan gözlemle ise %95-100 oranında olduğu belirlenmiştir. Ortalama olarak ve sürülerde uygulanabilir açıdan baktığımızda günde 3 kez, 20 ila 30 dk süreyle yapılan kızgınlık takiplerinin hedeflenen döl verimi performanslarına ulaşmada uygun olduğu söylenmektedir. 

Hayvanlarımı ne zaman tohumlamalıyım?

Ovulasyon yani yumurtlama, kızgınlığın başlamasından 25 ila 32 saat sonra gerçekleşir. Hayvanın atlama davranışını sergileyip sergilemediği, ovulasyon zamanını tahmin ederken bize yol gösterecek en güvenilir belirteçtir. Spermin yumurtayı dölleyebilecek yeteneği kazanmadan yaklaşık 6 saat önce dişi üreme kanalında hazır olarak bulunması gerekir. Tohumlama sonrası 48 saate kadar dişi üreme kanalında spermler canlı olarak bulunabilirken, yaşam sürelerinin ortalama 18 ila 24 saat olduğu  edilmektedir. Spermanın yanlış şekilde dondurulup çözdürülmesi veya tohumlama tekniği esnasında yapılan hatalar dolayısıyla canlı sperm sayısında azalma meydana gelebilmekte ve bu da döl tutma oranlarında düşüşe sebep olabilmektedir.

Yumurta, yumurtlama bölgesinden döllenme bölgesine çok hızlı bir şekilde hareket eder ve yaşam ömrü spermadan daha kısadır. Bunu göz önünde bulundurarak, çok erken veya çok geç zamanda yapılan tohumlamaların sperma veya yumurtanın yaşlanmasına sebep olabileceği dolayısıyla hayvanların gebe kalma ihtimalini de düşürebileceği söylenebilir.

Tüm bu bilgilerin ışığında tohumlamayı ne zaman yapmamız gerektiğine gelirsek, ideal olarak kızgınlığın son yarısında hayvanlarımızı tohumlamamız gerektiği sonucuna rahatça varabiliriz. Bu konuda yetiştiricilerimiz için bir rehber niteliğinde olan ''sabah-akşam kuralı'' geliştirilmiştir. Bu kural ineklerin gün içerisinde 4 ila 12 kez gözlemlendiği ve ayakta durma davranışını sergileyip sergilemedikleri göz önünde bulundurularak geliştirildiği için güvenle kullanılabilecek bir metottur. Bu kural geliştirilirken hayvanların östrusta gösterdikleri ikincil belirtiler değil, direkt olarak ayakta durma davranışı gösterip göstermedikleri baz alındığı için fazlasıyla güvenilir bir yöntem olduğunu da söylememiz mümkündür. 

Basitçe söylememiz gerekirse, kızgınlığı sabah tespit edilen hayvanlar öğleden sonra, kızgınlığı akşam belirlenenler ise ertesi sabah tohumlanmalıdır. 

Tüm bu bilgileri toparlayarak özetleyecek olursak;

- Sürümüzdeki hayvanları gebe bırakabilmek için öncelikle kızgınlıklarının ne zaman başladığını doğru bir şekilde belirleyip akabinde sabah-akşam kuralına uyarak tohumlamalıyız.

- Eğer hayvanları kızgınlıklarının son yarısında tohumlamayı başabilirsek sürümüzde en iyi gebelik oranlarına ulaşabiliriz.

- Eğer istediğimiz döl tutma oranlarına ulaşamıyorsak veya kızgınlık tespitini etkili şekilde yapamıyorsak, ineklerin ayakta durma davranışını sergilediğini ilk gördüğümüz zaman tohumlama yapmalıyız. 

- Son olarak, ideal tohumlama zamanının haricinde hayvanların döl tutmasını engelleyen çeşitli ve çok sayıda faktör olduğunu da unutmamamız gerekir.

Yararlanılan kaynaklar;

extension.psu.edu

thebeefsite.com

https://www.fwi.co.uk/livestock/5-common-heat-detection-methods-reviewed